Historia Instytutu

Historia germanistyki na Uniwersytecie Warszawskim (1917-2004)

Józef Wiktorowicz

Germanistyka jako kierunek studiów i przedmiot badań istnieje na Uniwersytecie Warszawskim dopiero od odzyskania niepodległości przez Polskę, kiedy to Uniwersytet Warszawski otwarty został ponownie jako uniwersytet polski. Już od 1864 istniały wprawdzie wykłady z literatury niemieckiej, na początku w Szkole Głównej, potem zaś na rosyjskim Uniwersytecie Warszawskim, były one jednak wygłaszane przez Friedricha Heinricha Lewastama (ur. 1817 w Hamburgu, zm. 1878 w Warszawie) w ramach kierunku filologia. F. H. Lewastam, profesor literatury powszechnej w Szkole Głównej, potem zaś na Uniwersytecie Carskim oraz dziennikarz, zasłużył się przede wszystkim ogromnie dla rozwoju prasy polskiej. Był założycielem i wydawcą czasopisma „Rocznik Krytyki Literackiej”, współpracownikiem „Gazety Warszawskiej” i kilku innych gazet. Jako historyk literatury znany jest jako autor czterotomowej historii literatury powszechnej w języku polskim (Historia literatury powszechnej, Warszawa 1863 – 1866). Działalności Lewastama nie można jednakże traktować jeszcze jako początku germanistyki. Za datę założenia studiów germanistycznych uznaje się rok 1917, jednak w związku z niepokojami wojennymi działalność dydaktyczną w seminarium filologii germańskiej rozpoczęto dopiero w semestrze zimowym 1919/1920, kiedy to nowo powołany profesor nadzwyczajny, Zygmunt Łempicki, przeniósł się z Krakowa do Warszawy. Zainteresowania Łempickiego skupiały się głównie na historii literatury niemieckiej, w roku 1908 obronił na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie pracę doktorską Immermanns Weltanschauung, zaś w roku 1916 uzyskał (również w Krakowie) habilitację pracą Geschichte der deutschen Literaturwissenschaft bis zum Ende des 18 Jahrhunderts.

Początki seminarium germanistycznego były dość skromne, w okresie przedwojennym, tzn. do 1939, zatrudnionych było tu tylko dwóch germanistów. Jako pierwszego pracownika seminarium germanistycznego podaje się Emila Petzolda ze Lwowa, który pracował tu jednak tylko 2 lata i o którego działalności nauczycielskiej archiwum uniwersyteckie nie posiada dokładniejszych informacji. Za właściwego założyciela germanistyki warszawskiej uznaje się prof. dr Zygmunta Łempickiego, który od 1918 nieprzerwanie do 1939 wykładał na Uniwersytecie Warszawskim i tworzył program studiów germanistycznych. Działalność dydaktyczna Łempickiego koncentrowała się na literaturze niemieckiej XVIII i XIX wieku; w spisie wykładów pojawiają się takie tematy jak: Das Schaffen des jungen Goethe, Goethe auf dem Höhepunkt seines Schaffens, Die Blüte der deutschen Literatur im 18 Jahrhundert, Friedrich Schiller. Przedmiotem jego wykładów była również literatura średniowiecza (Gottfried von Straßburg, Wolfram von Eschenbach, Walther von der Vogelweide). Łempicki
poruszał na swoich zajęciach także tematy z literatury skandynawskiej (Ibsen, Björnson, Strindberg) oraz kulturoznawcze, jak Wagner und Nietzsche vor dem Hintergrund der zeitgenössischen literarischen und Geistesströmungen. Problematyka czysto lingwistyczna jest w jego działalności dydaktycznej zjawiskiem tylko marginalnym. W okresie 1919-1938 zaledwie kilka razy pojawiają się takie tematy jak: Historische Phonetik des Deutschen mit einer Einführung in die Geschichte der germanischen Sprachen, Einführung in die historisch – vergleichende Grammatik, die deutsche Gegenwartssprache.

Oprócz prof. dr Zygmunta Łempickiego (od 1923/24 – profesor zwyczajny) na germanistyce pracowała jako lektor Klara Trenkler, zatrudniona jednakże dopiero od semestru letniego 1921. Zakres jej zadań obejmował nauczanie języka niemieckiego; można przypuszczać, iż swoją działalność jako wykładowcy musiała łączyć z jednoczesnym studiowaniem germanistyki, ponieważ w roku 1927 uzyskała jako pierwsza germanistka doktorat u prof. Łempickiego pracą Studien über den Gebrauch des Partizips in Goethes Dichtersprache. Klara Trenkler prowadziła 4 godziny zajęć w tygodniu z kursem niższym i 2 z kursem wyższym. Po uzyskaniu doktoratu, tzn. od roku akademickiego 1927/28 otrzymała dodatkowe 4 godziny ćwiczeń stylistycznych z języka niemieckiego. Seminarium germanistyczne zatrudniało przed II Wojną Światową tylko dwóch pracowników: Łempickiego i Trenkler (po ślubie, 1930, Ostrowska).

Liczba absolwentów w okresie 1919-1938 nie była pokaźna; dopiero w roku 1926 mamy
dwóch pierwszych absolwentów studiów germanistycznych, w 1927 tylko jednemu ze
studiujących udało się ukończyć studia, w 1928 są to znów 2 osoby, w latach trzydziestych w jednym roku magisterium uzyskuje 6 – 7 osób. Listy absolwentów germanistyki zawierają w latach 1926 – 1938 w sumie 59 nazwisk, w roku rozpoczęcia wojny, 1939, nie znajdujemy na nich żadnego absolwenta.

Wśród absolwentów studiów germanistycznych Uniwersytetu Warszawskiego znajdują się
osoby aktywne później na polskich uniwersytetach jako germaniści, np.: Klara Trenkler (uk. 1927), Mendel Emil Adler (uk. 1932), Eugenia Szenwic (Sowińska) (uk. 1933), Arno Jakub Will (1935), Florian Witczuk (1936), Barbara Figurska (Płaczkowska) (1937).

Po wojnie germanistykę ukończyło jeszcze około 20 osób, niektóre z nich już po zamknięciu studiów germanistycznych w roku 1952. Trudno jest ustalić dokładną ich liczbę, ponieważ niektóre z nich nie są ujęte na liście absolwentów germanistyki, jeśli ukończyły wcześniej inne studia. Tak więc np. Jan Czochralski występuje tylko na liście absolwentów prawa, nie zaś na liście absolwentów germanistyki; w spisie osób obok nazwiska Czochralski pojawia się notatka: magisterium z prawa, magisterium z germanistyki.

Po II Wojnie Światowej sytuacja germanistyki na Uniwersytecie Warszawskim była
niezwykle trudna, ponieważ prof. Z. Łempicki już nie żył (zamordowany w 1943 w obozie koncentracyjnym Ausschwitz/Oświęcim) zaś w Katedrze Germanistyki pracowali tylko germaniści z tytułem doktora; dr Klara Ostrowska, która jeszcze przed wojną pracowała z prof. Łempickim i dr Florian Witczuk, absolwent germanistyki warszawskiej, który w roku 1947 uzyskał tytuł doktora u prof. Adama Kleczkowskiego w Krakowie rozprawą Geschichte des Adjektivs „wild” im Deutschen. Z powodu braku nauczyciela w stopniu profesora, Katedrą Germanistyki opiekował się ze strony organizacyjnej polonista, prof. Julian Krzyżanowski. To jednak germaniści musieli przejąć wykłady i seminaria, zadanie to powierzono dr Florianowi Witczukowi. Jest rzeczą znamienną, iż w spisie wykładów (rok akademicki 1946/47, 1947/48, 1948/49) znajdujemy tylko takie tematy jak: Das literarische Schaffen der deutschsprachigen Schweiz im 18. Jahrhundert, Deutsche Literatur der Schweiz im 19. Jahrhundert, Novellen von Gottfried Keller oraz tematy lingwistyczne: historische Grammatik der deutschen Sprache. Widocznie tematy z zakresu literatury niemieckiej nie były mile widziane, ponieważ dr F. Witczuk jako uczeń Łempickiego był dobrym znawcą literatury niemieckiej XVIII i XIX wieku, o czym wyraźnie świadczą także jego późniejsze publikacje. Negatywne nastawienie polityczne do studiów germanistycznych obok kryzysów i niedoborów personalnych (tylko dwóch doktorów) doprowadziło do ich zamknięcia w roku 1952. Dr Florian Witczuk mógł wprawdzie pozostać na uniwersytecie, nie mógł być jednak aktywny jako germanista.

Dopiero w roku 1960 na germanistykę przyjęci zostali nowi studenci. W nowo powstałej
Katedrze Filologii Germańskiej znajdujemy takie nazwiska jak: doc. dr Florian Witczuk, doc. dr Emil Adler, doc. dr Elida Maria Szarota i od roku 1961 prof. dr Thomas Höhle z NRD jako kierownik Katedry. Prof. Höhle kierował Katedrą Filologii Germańskiej tylko przez dwa lata, w roku 1960/1961 i od października 1963 kieruje nią urzędujący dziekan Wydziału Filologicznego, polonista i literaturoznawca, prof. dr Eugeniusz Sawrymowicz. Oprócz wymienionych już wykładowców i profesora nadzwyczajnego z NRD w Katedrze Filologii Germańskiej pracował także starszy asystent, mgr Jan Czochralski i pięciu asystentów: mgr Leonard Bolc, Adelajda Gac, Marian Holona, Alicja Leonczyńska, Ewa Namowicz. Tylko Jan Czochralski i A. Leonczyńska byli absolwentami germanistyki warszawskiej przed jej zamknięciem w roku 1952. Asystentka A. Leonczyńska nie pracowała jednak długo w Katedrze Filologii Germańskiej. Jan Czochralski po studiach zatrudniony został Katedrze Językoznawstwa Ogólnego Uniwersytetu Warszawskiego, po ponownym założeniu germanistyki przeniósł się do Katedry Filologii Germańskiej. Emil Adler miał bardzo skomplikowany życiorys. Urodzony w 1906 w Tarnowie w rodzinie żydowskiej, studiował najpierw 5 semestrów w Wiedniu, następnie kontynuował studia germanistyczne w Warszawie (1927-1932), w roku 1932 uzyskał doktorat u prof. Zygmunta Łempickiego pracą Erlebnis, Motiv und Sprache in den Werken Jean Pauls, nie dysponujemy danymi o jego działalności w latach 1932 – 1939, poza informacją, że 1932-1938 był członkiem Komunistycznej Partii Polski. Gdy wybuchła wojna przebywał we Lwowie, a od 1941 w głębi Związku Radzieckiego. Po roku 1945 ponownie zamieszkał w Warszawie, był aktywny politycznie, od 1945 był członkiem Polskiej Partii Robotniczej a od 1948 – Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Jako godny zaufania członek partii mógł wkrótce po wojnie pracować w polskich przedstawicielstwach dyplomatycznych w Pradze i Berlinie (Wschód). Od roku 1948 pracował jako starszy asystent w Katedrze Filozofii, przemianowanej od roku
1950 na Katedrę Materializmu Dialektycznego i Historycznego. Jakiś czas dr Emil Adler pracował także na stanowisku zastępcy dyrektora Instytutu Kształcenia Kadr Naukowych przy Komitecie Centralnym PZPR. Pomimo, iż był tylko doktorem, za swoje zasługi mianowany został zastępcą profesora (w okresie stalinizmu – stanowisko dla zasłużonych starszych asystentów, którzy jeszcze nie uzyskali habilitacji). Za przesłankę, iż dr Emil Adler cieszył się pełnym zaufaniem partii, uznać można fakt, iż jako nie – profesor, mianowany został dziekanem Wydziału Filozoficzno – Społecznego (1952-1953), na którym pracowało wielu profesorów zwyczajnych. Zaufanie to dr Emil Adler zyskał sobie także dzięki pozytywnym recenzjom dzieł Stalina w ideologicznej gazecie partii „Nowe Drogi”, rocznik 1949, nr 1,3,5,6. Po roku 1956 pozycja Adlera na Wydziale Filozoficznym nie była już tak mocna, Katedry zostały zreorganizowane i Katedrę Materializmu Dialektycznego i Historycznego przemianowano na Katedrę Historii Filozofii Nowożytnej oraz odideologizowano. W maju 1961 Emil Adler uzyskał habilitację na Wydziale Filozoficznym pracą Problematyka społeczna idei człowieczeństwa u J.G. Herdera i już po trzech miesiącach powołany został jako docent w nowo powstałej Katedrze Filologii Germańskiej Uniwersytetu Warszawskiego.

Docent dr Elida Maria Szarota (ur.1904 w Paryżu) uczęszczała do szkół w Niemczech potem zaś studiowała germanistkę i romanistykę w Paryżu, Genewie, Berlinie i w końcu we Frankfurcie nad Menem, gdzie w roku 1934 uzyskała tytuł doktora pracą Studien zu Gautier de Coincy (francuski poeta maryjny). Po II Wojnie Światowej pracowała na początku jako lektorka języków obcych i dopiero w wieku 53 lat, w roku 1957, napisała pracę habilitacyjną na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie na temat Laokoona Lessinga. W roku 1960 powołano ją jako docenta w Katedrze Filologii Germańskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Profesor nadzwyczajny dr Thomas Höhle był germanistą pochodzącym z Halle, wysłanym z NRD do Polski, aby pomóc przy tworzeniu studiów germanistycznych w Warszawie. Natychmiast mianowany został kierownikiem katedry, pomimo, iż jego polscy współpracownicy byli starsi i posiadali lepsze kwalifikacje. Jako student pierwszego roku mogłem dowiedzieć się co nieco o dramacie w NRD oraz o realizmie socjalistycznym, ale nic o dramacie szwajcarskim czy dramacie RFN, ponieważ nie pasowało to do światopoglądu naszego profesora. Po dwóch latach przepełnionego ideologią nauczania literatury NRD profesor Höhle opuścił Warszawę. Rok później na uniwersytet przybył lingwista – profesor Joachim Gernentz, co przyniosło studentom germanistyki warszawskiej dużo więcej korzyści, ponieważ historia języka niemieckiego oraz gramatyka opisowa nie dały się tak mocno
ideologizować. 1 października 1966 do grupy wykładowców w Katedrze Germanistyki
dołączył docent dr Michał Cieśla, germanista, który w roku 1932 ukończył studia na
Uniwersytecie Jagiellońskim i uzyskał tam w roku 1950 doktorat pracą Martin Opitz und seine Beziehungen zu Polen, pod opieką prof. Juliusza Kleinera. W pierwszych latach swojej działalności nie wykładał on jednak literatury niemieckiej, lecz gramatykę opisową języka niemieckiego. Jednakże wkrótce wykłady z gramatyki opisowej przejął dr Jan Czochralski, podczas gdy gramatyka historyczna języka niemieckiego oraz historia języka wykładane były przez docent dr Tamarę Buch z Katedry Językoznawstwa Ogólnego oraz wykładowców oddelegowanych z NRD.

W programie studiów germanistyki warszawskiej obok zajęć z historii literatury i gramatyki niemieckiej znajdowało się także wiele godzin praktycznej nauki języka, oraz dwa semestry metodyki nauczania języka niemieckiego. Na początku istnienia germanistyki warszawskiej nie było wykładowcy, który mógłby prowadzić wykłady i seminaria z metodyki nauczania języka niemieckiego. Ale 1 października 1963 w Katedrze Germanistyki zatrudniona została dr Eugenia Sowińska, która już wcześniej – od października 1960 – prowadziła tu zajęcia z praktycznej nauki języka, pomimo, iż organizacyjnie pracowała jeszcze w Zakładzie Języków Obcych Uniwersytetu Warszawskiego. Dr Eugenia Sowińska studiowała germanistykę na Uniwersytecie Warszawskim i doktoryzowała się w roku 1933 pracą Schiller bei seiner dichterischen Arbeit u prof. Łempickiego (pod nazwiskiem swojego pierwszego męża Szenwic). Podczas wojny dr Eugenia Szenwic (Sowińska) działała jakiś czas (1939-42) jako nauczycielka w polskich szkołach podziemnych. Pomimo swojego pierwotnie literaturoznawczego wykształcenia pracowała po wojnie (1946-51) w Katedrze Filologii Germańskiej na Uniwersytecie Łódzkim, gdzie prowadziła wykłady i ćwiczenia z gramatyki opisowej i historycznej oraz dydaktyki języka niemieckiego. Ponieważ w roku 1951 zamknięto germanistykę w Łodzi, nie mogła kontynuować tam swojej działalności. Z drugim
mężem (profesorem Akademii Medycznej) przeniosła się do Warszawy i podjęła pracę w
Polskim Wydawnictwie Naukowym, a po dwóch latach na Uniwersytecie Warszawskim w
Zakładzie Języków Obcych. Stamtąd powołano ją do Katedry Germanistyki, ponieważ jako
doświadczona lektorka i autorka podręcznika języka niemieckiego dla studentów posiadała także określoną wiedzę teoretyczną z zakresu dydaktyki języków obcych. Dr Eugenia Sowińska nauczała w Katedrze Germanistyki aż do swojej śmierci w marcu 1967.
Liczba studentów germanistyki rosła z roku na rok; w pierwszym roku istnienia germanistyki przyjęto mniej niż 20 studentów, w następnym roku akademickim 1961/62 już nieco ponad dwudziestu, liczba absolwentów była jednak po 5 latach istotnie niższa, ponieważ nie wszyscy ukończyli studia w ciągu 5 lat. Lista absolwentów w roku 1965 zawiera tylko 5 nazwisk, w następnym tytuł magistra uzyskało 12 osób, w tym 3 germanistki, które rozpoczęły studia w roku 1960/61. W latach następnych liczba absolwentów stale rosła. Ponieważ liczba studentów rosła z roku na rok, musiano także powiększyć grupę wykładowców o nowych asystentów oraz lektorki i lektorów. Dodać należy do tego także fakt, iż niektóre młode asystentki i asystenci nie pozostawali długo na Katedrze i z różnych powodów przenosili się na inne uniwersytety i szkoły wyższe.

Do pierwszych nowo zatrudnionych absolwentów germanistyki warszawskiej należeli mgr
Karol Sauerland (literatura) i mgr Zbigniew Czesław Kowalski (lingwistyka), który po kilku latach opuścił germanistykę, podczas gdy Karol Sauerland pozostał wierny Uniwersytetowi Warszawskiemu i do dziś pracuje w Instytucie Germanistyki jako profesor zwyczajny w Zakładzie Literatur Krajów Niemieckiego Obszaru Językowego.
Z drugiego rocznika absolwentów germanistyki warszawskiej zatrudnienie w Katedrze
znalazły trzy osoby, asystent Marek Jaroszewski (literaturoznawstwo), asystent Józef
Wiktorowicz (lingwistyka) i lektor Elżbieta Zawadzka (praktyczna nauka języka).
W czasie 1961-1989 na Uniwersytet Warszawski przysyłano germanistów z NRD na
podstawie umów między polskim Ministerstwem Szkolnictwa Wyższego a Ministerstwem
Szkolnictwa Wyższego NRD. Ich działalność po roku 1990 była przez niektórych polskich germanistów oceniana negatywnie, należy jednak obiektywnie stwierdzić, iż władze NRD wysyłały do Polski zawsze germanistów z tytułem doktora, posiadających wysokie kompetencje fachowe. Większość z nich także i dziś, po zjednoczeniu, jest wysoko cenionymi specjalistami, niektórzy są lub byli aktywni na uniwersytetach i tylko nieliczni zostali zdemaskowani jako nieoficjalni współpracownicy Służb Bezpieczeństwa. Do uznanych germanistów z NRD, pracujących w Warszawie należą – zgodnie z chronologią ich pracy w Warszawie – prof. dr Hans Joachim Gernentz (lingwistyka, Rostock), prof. dr Dieter Nerius (lingwistyka, Rostock), prof. dr Klaus Hermsdorff (literaturoznawstwo, Berlin), prof. dr Wolfgang Heinemann (lingwistyka, Lipsk), prof. dr Werner Rieck (literaturoznawstwo, Berlin-Poczdam), prof. dr Ingrid Kühn (lingwistyka, Halle/Saale), prof. dr Georg Wenzel (literaturoznawstwo, Greifswald). Wspomnieć tu można również nieco wątpliwą osobę –
Veronikę Schmidt z Berlina, która od lingwistyki skierowała się ku literaturze i pod
nazwiskiem Vera Friedländer wydała dwa dzieła literackie; dziś kieruje jedną ze szkół berlińskich. Ostatnim skierowanym do Warszawy z NRD germanistą jest prof. dr Wofgang Schramm, który przybył na Uniwersytet Warszawski z Politechniki Drezdeńskiej i do tej pory pracuje w Instytucie Germanistyki.

W toku walk o władzę wewnątrz PZPR marcu 1968 rozpętano tzw. „kampanię antysyjonistyczną”, posiadającą wyraźnie charakter antysemicki, w związku z czym wielu pracowników naukowych Uniwersytetu Warszawskiego zmuszonych było emigrować lub
dobrowolnie opuściło Polskę. Doc. dr Emil Adler nie należał do liberalnych członków partii i krytyków systemu partyjnego, zdecydował się jednak opuścić Polskę i wyjechał do Republiki Federalnej Niemiec, gdzie otrzymał etat naukowy na Uniwersytecie w Getyndze i zajmował się spuścizną literacką Johanna Gottfrieda Herdera.

Dopiero od 1969 roku Katedra Filologii Germańskiej kierowana była przez polskiego
germanistę, ponieważ w całej historii germanistyki na Uniwersytecie Warszawskim w latach powojennych najczęściej to urzędujący dziekan Wydziału Filologicznego sprawował nad nią nadzór naukowy, przez dwa lata zaś Katedra kierowana była przez germanistę z NRD (por. lista kierowników w załączniku). Dopiero w roku 1969 docent dr Michał Cieśla przejął kierownictwo i pozostał na tym urzędzie do roku 1972. W roku 1972 wszystkie większe Katedry na polskich uniwersytetach zostały zrestrukturyzowane (do takich właśnie większych Katedr należała wówczas Katedra Filologii Germańskiej Uniwersytetu Warszawskiego). Katedry zamienione zostały na Instytuty, podzielone na Zakłady. Wraz z przemianowaniem Katedry Filologii Germańskiej na Instytut nastąpiła jednocześnie zmiana nazw, nowo powstały Instytut nosi od 1972 nazwę Instytut Germanistyki. Instytut podzielony został wówczas na pięć zakładów:

1. Zakład Literatur Krajów Niemieckiego Obszaru Językowego.
2. Zakład Językoznawstwa Germańskiego.
3. Zakład Kultury Krajów Niemieckiego Obszaru Językowego.
4. Zakład Metodyki Języka Niemieckiego.
5. Zakład Praktycznej Nauki Języka Niemieckiego.

Po raz pierwszy w historii germanistyki polskiej utworzony został Zakład Kultury Obszaru Niemieckojęzycznego. Swoje powstanie zawdzięcza on prof. dr Michałowi Cieśli, który właśnie w roku 1972 mianowany został profesorem zwyczajnym i którego działalność naukowa poświęcona była kwestiom kulturoznawczym, w szczególności zaś stosunkom kulturalnym między Polską a krajami niemieckojęzycznymi, czemu dał wyraz już w swojej pracy doktorskiej o Opitzu i jego kontaktach z Polską. Zakład ten był oczywiście kierowany przez prof. Cieślę; obok niego pracował tu także politolog, docent dr Lucjan Meissner, który w swoich badaniach naukowych i działalności dydaktycznej skoncentrował się na aspektach politologicznych w stosunkach między Polską a Niemcami. Ponadto pracował tu Lech Kolago, który kilka lat po powstaniu Zakładu, w roku 1981, uzyskał w Warszawie tytuł doktorski pracą o sztuce poetyckiej Heinego. Do Zakładu tego przybył wkrótce także Tomasz Pszczółkowski, pracujący na początku jako lektor, który potem jednak poświęcił się kwestiom polityczno – naukowym i w roku 1985 doktoryzował się pracą o doktrynie społeczno –
politycznej ordoliberalizmu na Wydziale Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. W Zakładzie Kulturoznawczym pracował także dr Marian Holona, bardziej wszakże zainteresowany problemami literaturoznawczymi, por. także jego pracę habilitacyjną z roku 1978 o krótkiej prozie Roberta Walsera.

Prof. dr Marian Holona przeniósł się jednak w roku 1997 do Gdańska; tam również nie
pozostał długo, obecnie kieruje Katedrą Germanistyczną na Uniwersytecie w Olsztynie.
Prof. dr Michał Cieśla kierował Zakładem Kulturoznawstwa aż do odejścia na emeryturę w roku 1976, następnie kierownictwo przejął docent dr Lucjan Meissner. Obecnie
Kierownikiem Zakładu jest prof. dr Tomasz Pszczółkowski. W Zakładzie pracuje teraz dwóch profesorów nadzwyczajnych, prof. dr Lech Kolago i prof. dr T. Pszczółkowski oraz pięciu pracowników z tytułem doktora, jedna asystentka bez doktoratu oraz dość liczna grupa doktorantek i doktorantów, ponieważ kwestie kulturoznawcze cieszą się u studiujących i adeptów nauki dużą popularnością.

Zakład Literaturoznawstwa kierowany był od 1972 przez prof. dr Elidę Marię Szarotę,
mianowaną jednocześnie dyrektorem całego Instytutu. Pracował tu również docent dr Florian Witczuk, który bezpośrednio po wojnie chciał odbudować germanistykę, a której zamknięciu z powodów politycznych nie mógł jednak zapobiec. Interesował się on literaturą XVIII i XIX w. i pracował w Instytucie Germanistyki aż do emerytury w roku 1978. Zmarł w roku 1983 w wieku 75 lat (por. wspomnienie Anny Tomczok w: Studia Niemcoznawcze, tom VII, 1993). Zakład Literaturoznawstwa zatrudniał poza tym dwóch pracowników z doktoratem, dr Tadeusza Namowicza i dr Karola Sauerlanda, którzy jeszcze w latach 70 przedłożyli swoje prace habilitacyjne; 1975 K. Sauerland: Adornos Ästhetik des Nichtidentischen i 1977 T. Namowicz: Die aufklärerische Utopie. Rezeption der Griechenauffassung J.J. Winkelmanns in Deutschland und Polen. W kolejnych latach jeszcze kilku pracowników tego Zakładu przedstawiło swoje prace doktorskie. Wspomnieć tu należy w porządku chronologicznym prace doktorskie Marka Jaroszewskiego (1975): Powieść E.T.A. Hoffmanna „Lebensansichten des Katers Murr”. Struktura i problematyka utworu, rozprawę Barbary Surowskiej (1979): Die Bewusstseinsstromtechnik im Erzählwerk Arthur Schnitzlers i Krzysztofa Bartosa (1981): Das Dokumentartheater: Entstehung, Standort und ästhetische Kategorien. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych obroniono kilka dalszych prac doktorskich z zakresu literaturoznawstwa, których promotorem nie była już prof. dr E. M. Szarota, która w międzyczasie odeszła na emeryturę, lecz doc. dr Karol Sauerland, który przejął kierownictwo Zakładu; dysertację Weroniki Wojna – Dackiewicz z Zakładu Praktycznej Nauki Języka Niemieckiego (1981): Die Auseinandersetzung der deutschsprachigen Schweizer Nachkriegsautoren mit der Schweiz, dysertację Grażyny Kwiecińskiej (1983): Expressionistische Motive in Alfred Döblins Prosawerk, doktorat Bożeny Chołuj (1988): Deutsche Schriftsteller im Banne der Novemebrrevolution 1918 (Bernard Kellermann, Lion Feuchtwanger, Ernest Toller, Erich Mühsam, Franz Jung). W latach dziewięćdziesiątych napisano trzy kolejne doktoraty, również pod opieką naukową prof. dr Karola Sauerlanda, por. lista prac doktorskich w załączniku.

Kiedy przyjrzymy się tematom dysertacji literaturoznawczych, łatwo zauważymy, iż punkt ciężkości badań literaturoznawczych w Instytucie Germanistyki przesunął się z literatury baroku (prof. dr Szarota) na badania literatury XX wieku, ponieważ dwaj naukowcy, prof. dr Tadeusz Namowicz, zajmujący się literaturą XVIII wieku, i prof. dr Marek Jaroszewski, którego zainteresowania naukowe obejmowały literaturę niemiecką XIX wieku, opuścili Instytut Germanistyki. Prof. dr T. Namowicz przeszedł do Instytutu Lingwistyki Stosowanej zaś prof. dr Marek Jaroszewski znalazł etat w Instytucie Filologii Germańskiej Uniwersytetu w Gdańsku.

Zakład Metodyki Nauczania Języka Niemieckiego był relatywnie niewielki, ponieważ
dydaktyka języków obcych (w polskiej terminologii germanistycznej glottodydaktyka)
wykształciła się ze związku nauk języko- i literaturoznawczych stosunkowo późno.
Pierwszym kierownikiem tego Zakładu była dr Barbara Płaczkowska, która ukończyła studia germanistyczne na Uniwersytecie Warszawskim jeszcze przed II Wojną Światową u prof. Łempickiego i po wojnie pracowała jako lektorka języka niemieckiego, na końcu na Uniwersytecie Warszawskim. W roku 1963 rozpoczęła pracę w Katedrze Filologii
Germańskiej na początku jako lektorka, po śmierci dr E. Sowińskiej przejęła jednak jej wykłady i seminaria z metodyki języka niemieckiego. Do Zakładu Metodyki Języka
Niemieckiego przeszły także dwie inne lektorki, które w początkowej fazie zajmowały się praktyczną nauką języka, a były to Elżbieta Zawadzka i Hanna Szarmach – Skaza. Barbara Płaczkowska uzyskała doktorat w roku 1970 pracą literaturoznawczą (Das frühe Werk Hermann Hesses) pod opieką docenta Floriana Witczuka, zajmowała się jednak bardzo intensywnie problemami dydaktyki języków obcych, była autorką podręczników do języka niemieckiego i wydała w roku 1973 materiały pomocnicze do metodyki języka niemieckiego dla studentów germanistyki. Obie te młode pracownice naukowe po kilku latach obroniły dysertacje z zakresu dydaktyki języków obcych: Elżbieta Zawadzka (1975): Rola ćwiczeń wdrażających w procesie przyswajania planu semantycznego języka obcego (promotor: doc. dr Aleksander Szulc) i Hanna Szarmach – Skaza, która przyszła na Uniwersytet Warszawski z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, gdzie zdobywała wiedzę germanistyczną między innymi pod kierunkiem takich germanistów jak prof. Ludwik Zabrocki i prof. Andrzej Bzdęga. Hanna Szarmach – Skaza napisała pracę doktorską pod opieką naukową prof. dr Michała Cieśli (temat: Tematyka kulturoznawcza i jej prezentacja w polskich podręcznikach do nauki języka niemieckiego w szkołach ogólnokształcących okresu międzywojennego). Po odejściu na emeryturę dr Barbary Płaczkowskiej w roku 1978 kierownictwo Zakładu i wykłady z metodyki nauczania języka niemieckiego przejęła dr Elżbieta Zawadzka, przy czym nadmienić należy, iż jakiś czas Zakładem kierowała dr Hanna Szarmach-Skaza. W roku 1985 dr E. Zawadzka uzyskała habilitację pracą Percepcja audialna w kształceniu nauczycieli języków obcych w szkole i została mianowana docentem. W Zakładzie tym pracuje również Zofia Kotowska, która prowadzi ćwiczenia z metodyki nauczania języka niemieckiego oraz opiekuje się praktykami pedagogicznymi warszawskich studentów germanistyki. Od stosunkowo krótkiego czasu w Zakładzie tym pracują także ponadto dr Ireneusz Gaworski, dr
hab. Ewa Tomczyk – Popińska, która przyszła z innego uniwersyteckiego Zakładu
Glottodydaktyki oraz – najkrócej – dr Marta Torenc, która napisała swą pracę doktorską pod opieką naukową prof. dr Elżbiety Zawadzkiej.

Zakład Językoznawstwa Germańskiego przez wiele lat, tzn. 1972 – 1994 (aż do przejścia na emeryturę), kierowany był przez prof. dr Jana Czochralskiego, który od 1974 do 1994 kierował także całym Instytutem. W okresie początkowym w Zakładzie zatrudniony był tylko jeden pracownik habilitowany, doc. dr Jan Czochralski, ponieważ drugi germanista i lingwista z habilitacją, doc. dr Leonard Bolc, opuścił Katedrę i przeniósł się do Instytutu Maszyn Matematycznych (obecna nazwa: Instytut Informatyki) Uniwersytetu Warszawskiego, potem zaś do Polskiej Akademii Nauk. Ponadto pracowało tu dwóch doktorów germanistyki o wykształceniu lingwistycznym: dr Józef Wiktorowicz (doktorat 1971) i dr Tomasz Czarnecki (doktorat 1974) oraz kilkoro młodych asystentek i asystentów. Prof. dr Jan Czochralski określał w dużym stopniu profil badawczy zakładu lingwistycznego, ponieważ jego uczniowie koncentrowali się na kontrastywnych aspektach opisu polskiego i niemieckiego, ew. niemieckiego i niderlandzkiego systemu językowego. Wyjątkiem jest tutaj dysertacja Józefa Wiktorowicza, którą tylko w fazie końcowej opiekował się prof. dr Jan Czochralski,
która powstała jednak dzięki zachęcie zmarłej w Paryżu germanistki warszawskiej ze szkoły Žirmunskiego, Tamary Buch. W końcu lat siedemdziesiątych i w latach osiemdziesiątych w zakładzie lingwistycznym postały dwie prace habilitacyjne i dwie doktorskie: praca habilitacyjna dr Tomasza Czarneckiego na temat strony biernej w języku polskim i niemieckim (1982) oraz habilitacja dr Józefa Wiktorowicza z zakresu teorii pola wyrazowego, dokładnie o przymiotnikach percepcji zmysłowej we współczesnym języku niemieckim. Dwie dysertacje dotyczą nowego zakresu, tj. niderlandystyki. Prof. dr J. Czochralski chciał w ramach studiów germanistycznych stworzyć nowy kierunek studiów, asystentka Zofia Klimaszewska, która zdobywała wiedzę germanistyczną i niderlandystyczną na uniwersytecie w Lipsku, została zatrudniona w Zakładzie Językoznawstwa Germańskiego celem stworzenia w przyszłości Zakładu Niderlandystyki. Zofia Klimaszewska uzyskała tytuł doktorski w roku 1979 u prof. Jana Czochralskiego pracą o analizie kontrastywnej zdrobnień i zgrubień w
języku niderlandzkim, niemieckim i polskim; Andrzej Dąbrówka, absolwent germanistyki
warszawskiej, w międzyczasie został także niderlandystą i w roku 1987 obronił doktorat pod opieką prof. dr Jana Czochralskiego, na temat średnioniderlandzkich sztuk Abele (Abele Spielen) (temat raczej literaturoznawczy). Od roku 1979 stopniowo wyodrębniała się z Zakładu Językoznawstwa Instytutu Germanistyki na początku grupa niderlandzka z trzema do czterech współpracownikami potem zaś osobny Zakład Niderlandystyki, kierowany dziś przez prof. dr Zofię Klimaszewską (habilitacja nt. frazeologii niderlandzkiej 1992). Zakład Językoznawstwa Germańskiego kierowany jest od 1994, tzn. od kiedy prof. Jan Czochralski przeszedł na emeryturę, przez prof. dr Józefa Wiktorowicza. Badania o charakterze kontrastywnym zeszły w zakładzie lingwistycznym na dalszy plan, ponieważ prof. dr Tomasz Czarnecki, który koncentrował się na analizach kontrastywnych języka polskiego i niemieckiego, przeszedł na Uniwersytet Gdański. Główny punkt ciężkości to badania semantyczne, leksykologiczne i leksykograficzne. Takim problemom poświęcone są prace J. Wiktorowicza oraz doktoraty Agnieszki Frączek (1998) i Marty Czyżewskiej (2004).
W Zakładzie Językoznawstwa Germanńskiego pracuje ponadto dr hab. Ewa Geller, która w
badaniach swych zajmuje się jiddyszystyką. Już w pracy doktorskiej zajmowała się wpływem języków słowiańskich na wschodni jiddysz na podstawie tekstów J.B. Singera, w habilitacji zaś przedstawiła analizę fonologiczną warszawskiego jiddysz, obecnie już nieistniejącego. W Zakładzie Językoznawstwa Germańskiego pracuje dwóch wykładowców z habilitacją (prof. dr J. Wiktorowicz i dr hab. E. Geller), czterech pracowników z doktoratem (dr Marta Czyżewska, dr Agnieszka Frączek, prof. dr Wolfgang Schramm, dr Birgit Sekulski) oraz niewielka grupa doktorantek i doktorantów.

Na zakończenie stwierdzić należy, iż w Instytucie Germanistyki Uniwersytetu Warszawskiego pracuje obecnie trzech profesorów zwyczajnych (prof. dr Karol Sauerland, prof. dr Józef Wiktorowicz i prof. dr Elżbieta Zawadzka, (czwarty profesor zwyczajny (em.) Jan Czochralski zmarł w lipcu 2004 w wieku 80 lat), pięciu profesorów nadzwyczajnych (prof. B. Chołuj, prof. L. Kolago, prof. Z. Klimaszewska, prof. T. Pszczółkowski, prof. B. Surowska – Sauerland) i prof. W. Schramm (z Niemiec), dwie habilitowane germanistki (dr hab. E. Geller i dr hab. Ewa Tomczyk – Popińska) oraz wiele pracownic i pracowników naukowych z tytułem doktora. W sumie w roku 2004 w Instytucie Germanistyki Uniwersytetu Warszawskiego zatrudnionych jest 42 pracowników naukowych. Liczba studentów w porównaniu ze studiującymi w latach przedwojennych i tuż po wojnie wzrosła ogromnie i wynosi obecnie ponad 850 studentów (studia dzienne i 3 – letnie studia uzupełniające).

(publikacja w języku niemieckim: Geschichte der Germanistik an der Universität Warschau (1917 –
2007), Studia Niemcoznawcze – Studien zur Deutschkunde, tom XXIX, 2005, s.13-30)